Haremin Hizmet Sınıfı Olarak Cariyeler

Harem ya da resmî adıyla Harem-i Hümayun Osmanlı Sarayı’nda padişah ve ailesinin ve hizmetlilerinin yaşadığı, gündelik hayatın geçtiği yer anlamına gelmektedir. Dışarıya kapalı olan  Harem çoğu zaman işleyişi ve yapısı anlamında merak uyandıran bir bölüm olmuştur. Mahremiyetin korunduğu bu bölümde padişah ve ailesine hizmet ile görevli sınıf ise “cariye” sınıfıdır. 

Osmanlı Toplumunda Cariye Sınıfı

Cariye sınıfı çoğu zaman yalnızca padişahın hizmetinde olan bir sınıf olarak algılanır. Fakat gerçekte, cariyeler padişah, valide sultan, şehzadeler ve sultanların yani padişahın tüm ailesinin hizmetinde olan bir sınıftı. Yeni doğan bir şehzade ve sultan için de “daye kalfa” ve “dadı kalfa” olarak adlandırılan cariyeler tahsis edilirdi.

Arapça kökenli bir kelime olan cariye, “dişi köle” anlamına gelmektedir. Osmanlı toplumunda cariyelik yalnızca saraya ait bir kavram da değildir. Çağın toplum yapısında yer alan kölelik kavramı, erkek ve kadın kölelerin alınıp satılması, çeşitli hizmetlerde kullanılması toplumsal düzenin bir parçası konumundaydı. Varlıklı aileler de cariyeler satın alabildiği gibi tekstil gibi alanlarda da cariye istihdamı oldukça yaygındı.

Harem-i Hümayun’da Cariyeler

Osmanlı’da hür doğmuş müslüman kişilerin köleleştirilmesi dini açıdan yasaktı. Dolayısıyla cariyeler çoğunlukla Afrikalı, Gürcü ve Çerkez kadınlar arasından seçilirdi. Saraydaki cariyelerin varlığı, çoğunlukla varlıklı ailelerin kendi yetiştirdikleri cariyeleri sunmalarıyla ya da devlet adamlarının kendi himayelerindeki cariyelerden saraya hediye etmeleriyle olurdu. 

Sarayda bulunan cariyeler, kendi içlerinde deneyim ve birikime göre 3 kategoriye ayrılırdı. Acemi, kalfa ve usta konumları 7 yıllık eğitim ve deneyimin ardından kazanılırdı. Harem-i Hümayun’da en yoğun cariyeler kalfa konumundakilerdi. Usta olanların daha ayrıcalıklı bir konumu varken kalfa olanlar hem gündelik işler ile hem de acemi cariyelerin yetiştirilmesi işiyle ilgilenirlerdi.   

Usta cariyelerin başındaki isim Hazinedar Usta ünvanına sahip olurdu. Padişah, hazinedar ustasını güvendiği ve ayrı tuttuğu kalfaları arasından seçerdi. Padişah tarafından doğrudan seçildiği için, padişahın değişmesi hâlinde hazinedar usta da değişirdi. 

Bir cariye padişahın eşi olursa kadın efendi ve ikbal olarak isimlendirilir, onun emrine de cariyeler verilirdi. Padişah, valide sultan, şehzade ve sultanların hizmetinde usta cariyeler görev alırken, ikbal ve kadın efendilerin hizmetine verilenler usta sınıfından olmazdı. 

Cariyelerin Eğitimi

Cariyeler sarayda hizmet edecekleri görev üzerine kalfalarından eğitim alırken aynı zamanda oturma kalkma görgüsünden yürüyüş ritmine kadar detaylı bir eğitim alır, hizmet ettiği kişinin karşısında nasıl bir bedensel ifadede bulunması gerektiğini öğrenirdi. Okuma yazma eğitimi ise bu temel eğitimlerin ardından verilirdi. 

Cariyelerin, saray eğlencelerinde de önemli bir yeri olurdu. Yeteneği fark edilen cariyeler, dans ve müzik gibi sanat kollarında eğitim görürlerdi. Dönem dönem padişahın emriyle eğlenceler düzenlendiğinde, sesi güzel olan, enstrüman çalma yeteneği olan cariyeler de bu yetenekleriyle eğlencede görev üstlenirlerdi. Dolayısıyla yetenekleri küçük yaşta keşfedilen cariyeler bu sanat dalları musiki alanında da dersler alırlardı. 

Eğitim süreleri 7 ile 9 yıl arasında değişen cariyelerin, bu süreyi doldurduktan sonra azat edilmeleri gerekiyordu. Azat edildiği hâlde görevinde kalmak isteyen cariyeler görevine devam eder, evlenmek isteyen cariyelere de izin verilirdi.